Clusiussymposium 17 april 2024: Onderaards leven

Onderaards leven / Life underground

Woensdag 17 april 2024: Academiegebouw Universiteit Leiden (Rapenburg 73)

Het bestuur van de Clusiusstichting nodigt u van harte uit voor het bijwonen van het Clusiussymposium over het leven onder de grond.

Ons aardse leven speelt zich grotendeels bovengronds af. Toch tonen we een sterke interesse in de grond onder onze voeten. We beschouwen de ondergrond als een mogelijke schatkamer, iets om te gebruiken, te exploiteren en te benutten voor onze overleving. Denk aan vruchtbare bodems voor landbouw, maar ook aan ondergronds transport, riolering, opslag, elektriciteit en alle andere aspecten van onze moderne geïndustrialiseerde wereld. Ook onze fossiele en minerale hulpbronnen worden uit de diepten van de aarde gehaald. Kortom, onze relatie met de bodem is gericht op onze eigen overleving. Tegelijkertijd zijn mensen zich vaak niet bewust dat deze ondergrondse wereld bruist van het leven. Bodemorganismen verschijnen in allerlei vormen en maten, allen op bijzondere wijze aangepast aan het leven in het onderaardse. Tijdens dit symposium dalen we af in het ondergrondse om kennis te maken met deze bijzondere levensvormen.

Het symposium vindt plaats in de Telderszaal van het Academiegebouw van de Universiteit Leiden, op woensdag 17 april a.s., van 10-17 uur. De voertaal is voornamelijk Nederlands, enkele presentaties zijn Engelstalig.


PROGRAMMA

09:30 Registratie, Beeldentuin Academiegebouw, Rapenburg 73, Leiden

10:00 Welkom door mr. Martine Mondt-Schouten, voorzitter Clusiusstichting

    Introductie van de sprekers door dr. Didi van Trijp, bestuurslid Clusiusstichting

10:05 Dr. Vincent Merckx, Universiteit van Amsterdam en Naturalis Biodiversity Center – Samenwerking en bedrog in de onderwereld: De complexe interacties tussen planten en mycorrhizaschimmels

10:40 Norbert Peeters, botanisch filosoof, Universiteit Wageningen – Radicale Darwins: Charles & Francis Darwin over het ondergrondse leven van wortels

11:15 Koffiepauze

11:45 Prof. dr. Emilia Hannula, Universiteit Leiden – Entangled web of life belowground

12:20 Wim van Egmond, microfotograaf – Soil life in action

13:00 Lunchpauze

14:00 Prof. dr. Pedro Crous, Universiteit Utrecht – Evolution of novel fungal lineages

14:45 Prof. dr. ir. Ben Scheres, Universiteit Wageningen – Basic Plant Sciences and Breeding: How to connect knowledge and application?

15:30 Theepauze

16:00 Marjolein Hessels, kunstenaar – Botanische installaties, objecten, textiel en fotografie

16:45 Samenvatting door Martine Mondt-Schouten

17:00 Borrel

 

REGISTRATIE

De registratie is gratis. U kunt zich aanmelden door een e-mail te sturen naar g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Het aantal plaatsen is beperkt. Aanmeldingen worden in volgorde van binnenkomst behandeld, en u wordt vriendelijk verzocht zich af te melden wanneer u onverhoopt toch niet kunt deelnemen. U kunt zich voor de lunch opgeven in een e-mail naar Gerda van Uffelen, plus het overmaken van €15 op rekening NL81 ABNA 056.64.34.482 t.n.v. de Clusiusstichting. Een hoger bedrag is natuurlijk welkom.

Clusiuslezingen 2024

In 2024 vinden er weer mooie Clusiuslezingen plaats. Noteer deze data alvast in uw agenda:

23 april – Cécile Verburg over de tuinvrouwen Agneta en Catharina de Neufville

25 juni – Michiel Plomp over Oraniënstate en Oranjegroen

15 oktober – Isabela Pombo Geertsma over kruidwis en heksenplanten

Afbeelding: Agneta en Catharina de Neufville, detail van schilderij David, Agneta en hun dochter Catherina Neufville door Michiel van Musscher (1645 – 1705). Copyright: Amsterdam Museum.

Clusiuslezing Bregje van Wesenbeeck, verslag

Voorzitter John van Ruiten van de Vrienden heette de aanwezigen, mede namens de Clusiusstichting, welkom op deze derde en laatste Clusiuslezing van het seizoen 2023. Na twee keer onderwerpen dichter bij huis gehad te hebben (Boerhaave en de Flora Batava) gingen we nu de tropen in, namelijk in de mangrovebossen.

John introduceerde de spreekster Bregje van Wesenbeeck. Zij is wetenschappelijk directeur van het instituut Deltares te Delft dat zich richt op allerlei aspecten van watermanagement. Daarnaast is zij lector aan de Universiteit Delft. Ze studeerde biodiversiteit en evolutie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde vervolgens in Groningen. Ook was zij een aantal jaren lid van de Wetenschappelijk raad van Stichting de Noordzee, een stichting die richt op bescherming en duurzaam gebruik van de Noordzee, één van de intensiefst bevaren, gebruikte en beviste zeeën in de wereld.

Bregje heeft samen met collega’s mangrovebossen in Indonesië onderzocht. Mangrovebossen komen voor bij tropische kusten en in estuaria die heel geleidelijk aflopen naar zee, zodat slib is blijven liggen. Het terrein was daardoor niet gemakkelijk. Lopen is niet mogelijk, het wordt een soort kruipen door de modder.

Mangrovebossen vind je dus in de tropen. Door klimaatverandering schuiven ze in Noord Amerika langs de kust op naar het noorden. In Europa gebeurt dat nog niet, omdat de Middellandse Zee er tussen zit.

Verschillende soorten mangroves hanteren verschillende strategieën om zuurstof bij hun wortels te krijgen. Uitlopers van hun wortels onder water naar boven, zodat die boven het water uitkomen. Of hun wortels vanuit de stam boven water laten beginnen.

Mangrovebossen hebben een aantal belangrijke functies, zoals:
– Kustbescherming, zo’n bos breekt golven en vermindert de kracht van de wind. Daardoor zijn de gevolgen van zware stormen en tsunami’s minder ernstig.
– Mangrovebossen zijn een kraamkamer voor vele soorten vis, zeer belangrijk voor de biodiversiteit aan de kusten. En voor de lokale vissers.
– Het binden van CO2. Niet alleen binden mangroven CO2 bij hun groei d.m.v. fotosynthese, ook voorkomen zij dat in de grond opgeslagen CO2 vrijkomt. Verlies je mangrove, dan komt deze CO2 vrij.
– Toerisme, men vindt het leuk door de bossen te kanoën of er via plankieren doorheen te lopen.

Bij zeespiegelstijging en/of inklinking van de grond moeten mangroven ruimte hebben om landinwaarts te groeien. Bouw je en dijk tussen de zee en mangroven, dan gaan mangroven die stromend water nodig hebben, dood. Bouw je een dijk te kort achter een mangrovebos, dan is er geen ruimte meer om landinwaarts te groeien. Bovendien verliezen plaatselijke visser hun haventjes als de dijk te dichtbij zee wordt gebouwd.

Mangrovebossen worden helaas zwaar bedreigd. Men legt bijvoorbeeld op grote schaal visvijvers aan waarin allerlei soorten vissen en garnalen worden gekweekt in het leefgebied van de mangroven. Of mangroven worden gekapt voor het hout dat plaatselijk voor van alles wordt gebruikt. En steden breiden zich in rap tempo uit richting de kust.

Bij Deltares is een lange, smalle waterbak aangelegd waarin golven van diverse sterktes kunnen worden opgewekt. Met behulp daarvan testen Bregje en haar collega’s hoeveel kracht van water bepaalde bomen, bijvoorbeeld wilgen, kunnen doorstaan. En wat het daarbij uitmaakt of er blaadjes aan die wilgen zitten of niet. Een aantal werkstudenten is een week bezig geweest om alle blaadjes van de testwilgen af te halen. Op deze manier kunnen verschijnselen die zich in de natuur voordoen in een laboratoriumsituatie worden getest.

Bovenstaande foto: Wilgen met blaadjes in de bak

Nadat Bregje een aantal vragen had beantwoord, bedankte John haar hartelijk voor haar mooie, interessante presentatie. We hebben er veel van geleerd. Als dank gaf hij haar het tentoonstellingsboek ‘Japan op de gevoelige plaat’ horend bij de gelijknamige tentoon-stelling in het Sieboldhuis. Tenslotte vermeldde John dat de eerste Clusiuslezing in 2024 gehouden zal worden op 23 april, verzorgd door Cécile Verburg over ‘tuinvrouwen’. Ook voor de agenda: De Vrienden organiseren hun Winterlezing op donderdag 25 januari. Daarna nodigde hij de aanwezigen uit nog wat na te praten onder het genot van een drankje.

Tekst: Adri Mulder Beeld: Adri Mulder en Deltares

Clusiuslezing over mangrovebos op 10 oktober

Dinsdagavond 10 oktober a.s. staat de volgende Clusiuslezing op het programma, georganiseerd door de Clusiusstichting en de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus. We hebben Bregje van Wesenbeeck bereid gevonden om te vertellen over:

Nut en noodzaak van mangrovebossen

De lezing vindt plaats in de Oranjerie van de Hortus botanicus Leiden en begint om 20.00 uur. Hierbij nodigen we u van harte uit deze lezing bij te wonen. Omdat de ruimte in de Oranjerie beperkt is, behandelen wij aanmeldingen op volgorde van binnenkomst.

Na afloop van de lezing kunt u gezellig napraten onder het genot van een drankje.

We horen graag z.s.m. of u aanwezig wilt zijn, er is deze keer geen livestream.

Meldt u zich alstublieft uiterlijk 2 oktober 2023 aan door een e-mail te sturen naar g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Mangrovebossen kwamen wereldwijd in het nieuws na de tsunami in Azië toen mensen uit dorpen langs de kust vertelden te zijn gered doordat er een mangrovebos voor hun dorp stond. Als de mangrove verdwijnt, krijgen de golven vrij spel en verdwijnt het fijne, slibbige sediment naar zee met erosie van de kust tot gevolg. Daarnaast dringt zonder mangroves zout water dieper door in het binnenland waardoor land en water verzilten. Dit bedreigt drinkwaterbronnen en landbouw. Om te kijken of en hoe mangroves bijdragen aan kustbescherming doen we onderzoek aan hoe mangroves golven en stroming remmen, hoe ze sediment invangen en hoe ze erosie tegengaan. Dit onderzoek doen we in grootschalige golfgoten zodat we onze computermodellen waarmee we dit kunnen berekenen beter kunnen maken. Om mangrove op een goede manier te herstellen is het noodzakelijk lokale kennis en expert kennis samen te brengen en te komen tot methoden die zorgen dat de condities geschikt zijn voor mangroves om zich weer te herstellen en dat vervolgens het herstelde bos wordt beheerd. Echter, de beste methode is natuurlijk om bos dat er nog is te behouden en te beschermen.

Dr. Bregje van Wesenbeeck is de wetenschappelijk directeur van Deltares, een kennisinstituut voor water en bodem, in Delft. Zij is ook universitair hoofddocent bij de Technische Universiteit van Delft op het gebied van natuur en waterbouw. Haar werk gaat over hoe de natuur kan helpen bij het realiseren van waterveiligheid en bij het aanpassen aan klimaatverandering. In die rol adviseert zij overheden over de hele wereld over hoe om te gaan met kusten en rivieren. Op de technische Universiteit Delft leert zij studenten over ecologie en hoe ecologie en waterbouw elkaar kunnen versterken zodat we in de toekomst komen tot infrastructuurontwerpen met een positieve impact op klimaat en natuur.

We hopen u te ontmoeten op 10 oktober!

Met vriendelijke groet, namens het bestuur van de Clusiusstichting

Gerda van Uffelen

Clusiuslezing Esther van Gelder

Dinsdagavond 13 juni 2023 organiseerden de Clusiusstichting en de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus een goedbezochte Clusiuslezing. Esther van Gelder heeft verteld over:

Flora Batava: een monument voor de wilde planten van Nederland

Meer dan twee eeuwen geleden kwamen twee natuurliefhebbers, uitgever Jan Christiaan Sepp (1739-1811) en landbouwcommissaris Jan Kops (1765-1849), op het idee om alle wilde planten van Nederland in kaart te brengen. Dat was een gat in de markt, want in tegenstelling tot in andere Europese landen was dit nog nooit eerder gedaan. Nederland had zich een paar eeuwen lang blindgestaard op exotische rariteiten zoals de tulp. Over de inheemse flora waren slechts enkele ongeïllustreerde namenlijsten verschenen.

In 1800 verscheen het eerste deel van hun Flora Batava: een prachtig plaatwerk met handgekleurde gravures en Nederlandse teksten over wilde planten uit alle hoeken van het land. De initiatiefnemers konden niet bevroeden dat pas 134 jaar later het laatste (28ste) deel uit zou komen. De plantenwereld (waar destijds ook nog de paddenstoelen toe behoorden) was veel bonter dan verwacht. Na het overlijden van Sepp en Kops werkten nog verschillende uitgevers, redacteuren en kunstenaars mee, onder wie Frederik Willem van Eeden en Helena Christina van de Pavord Smits. In totaal besloeg de Flora Batava 2240 platen en 5000 pagina’s tekst, over 2630 verschillende soorten. Een boekenplank vol. Hedendaagse kenners lichtten er 100 iconische soorten uit en voorzagen ze van een nieuw verhaal. Zo biedt deze nieuwe Flora Batava een bont beeld van onze plantenwereld en het bijzondere dat zij herbergt, en komt een monumentaal plaatwerk en een schat aan vergeten plantenkennis beschikbaar voor een breed publiek.

In deze lezing maakten we kennis met de wereld van de Flora Batava: met de belangrijkste makers en hun motieven, en met de verhalen achter de planten. De serie werpt niet alleen een bijzonder licht op het historische voorkomen en gebruik van planten, maar ook op de grote veranderingen in het landschap en de waardering van de natuur in ons land. Veel van die kennis is verdwenen of vergeten. Daardoor is de Flora Batava ook een rijke bron van kennis en inspiratie voor nu.

Esther van Gelder is conservator oude drukken bij de KB nationale bibliotheek en, samen met Norbert Peeters, hoofdredacteur van de facsimile-uitgave Flora Batava 1800-1934. De wilde planten van Nederland (Uitgeverij Lannoo & KB). Zij is gespecialiseerd in de geschiedenis van de natuurlijke historie en wetenschappelijke boekcultuur. In 2011 promoveerde zij aan de Universiteit Leiden op een onderzoek naar de zestiende-eeuwse botanicus Carolus Clusius. Aan de Universiteit Utrecht deed zij onderzoek naar de natuurhistorische werken van uitgever-graveur Jan Christiaan Sepp. Voor Rijksmuseum Boerhaave, Teylers Museum en Huis van het Boek maakte zij tentoonstellingen op het snijvlak van geschiedenis, natuur en kunst.

De lezing vond plaats in de Oranjerie van de Hortus botanicus Leiden

Op 1 juni 2023 verscheen, onder redactie van Esther Van Gelder en Norbert Peeters, een heruitgave van de Flora Batava 1800-1934, De wilde planten van Nederland.

Clusiuslezing dinsdagavond 25 april

De Leidse Hortus ten tijde van Herman Boerhaave (1668-1738)

Dinsdagavond 25 april staat de volgende Clusiuslezing op het programma, georganiseerd door de Clusiusstichting en de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus. We hebben Aleid Offerhaus bereid gevonden te vertellen over:

De lezing vindt plaats in de Oranjerie van de Hortus botanicus Leiden en begint om 20.00 uur. Hierbij nodigen we u van harte uit deze lezing bij te wonen, fysiek of via een livestream.

Aleid Offerhaus (1964) stond als klein meisje naast haar vader en leerde hoe je een ruig klokje kon herkennen. Als volwassene bekwaamde ze zich in de godgeleerdheid. Ze werd na het volgen van een natuurgidsencursus bij het IVN door plantenkoorts bevangen. Als vrijwilliger bij de Amsterdamse Hortus legde ze zich toe op het determineren van planten. In 2017 startte ze bij Naturalis Biodiversity Center in Leiden, waar ze als gastonderzoeker onder leiding van Clusius-hoogleraar Tinde van Andel een onderzoek opzette naar het daar bewaarde 18e-eeuwse d’Oignies-Herbarium. Nu brengt zij als promovenda in kaart welke (anonieme) herbaria aan de Leidse Hortus gelieerd zijn.

Over de geschiedenis van de Leidse Hortus is al behoorlijk wat geschreven. Maar hoe het er in de tuin in het begin van de 18e eeuw daadwerkelijk aan toeging, weten we eigenlijk niet goed. De door Naturalis bewaarde collectie gedroogde planten, verzameld door Herman Boerhaave, diens catalogi en zaadregisters geven ons een kijkje in de dynamiek van een kleine, maar o zo belangrijke tuin met een grote, belangrijke man aan het hoofd: Herman Boerhaave. Dinsdagavond 25 april neemt Aleid u vanuit de hedendaagse Hortus mee naar de Hortus van toen. Plaats: de Leidse Hortus; tijd: de vroege 18de eeuw; spelers: Herman Boerhaave en hoofdtuinman Jakob Ligtvoet.

Na afloop kunt u gezellig napraten onder het genot van een drankje.

We horen graag of u aanwezig wilt zijn, en of u fysiek of via de livestream wilt deelnemen.

Meldt u zich alstublieft vóór 18 april 2023 aan door een e-mail te sturen naar g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Aangezien de ruimte in de Oranjerie beperkt is, behandelen wij de aanmeldingen voor de fysieke bijeenkomst op volgorde van binnenkomst.

Clusiuslezing dinsdag 18 oktober 2022

Dinsdagavond 18 oktober staat de volgende Clusiuslezing op het programma, georganiseerd door de Clusiusstichting en de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus. We hebben Dr. Klaas Metselaar uit Wageningen bereid gevonden ons iets te vertellen over:

Een andere wereld, de andere helft: de worteltekeningen van Kutschera en Lichtenegger

Binnen het onderzoek in biologie, landbouw en ecologie worden wortels van vegetatie als een lastig onderwerp beschouwd – er is heel moeilijk aan te meten, ze zijn onzichtbaar. Een groepje onderzoekers onder leiding van professor Lore Kutschera besteedde een groot deel van hun werkzaam leven aan dit onderwerp, en probeerde systematisch de variatie tussen wortelsystemen van individuele planten vast te leggen. Ze deden dat in een aantal boeken die ze wortelatlassen noemden, en die in Oostenrijk ondertussen als een unieke prestatie gezien worden. In deze lezing wordt ingegaan op haar werk en dat van haar tijdgenoten in Amerika en Nederland, en wordt verder ingegaan op het belang van onderzoek naar het functioneren van wortels.

Klaas Metselaar is docent in de opleidingen duurzaam landbeheer, en bodem water atmosfeer van Wageningen universiteit. Hij geeft onderwijs over de combinatie van hydrologie en ecologie. Hij promoveerde op de voorspelkwaliteit van gewasgroeimodellen, en deed o.a. onderzoek naar het herstel van bodemvruchtbaarheid in systemen met lange braak in Bolivia, en het verbeteren van het model voor de Europese weersverwachting.

De lezing begint om 20 uur en vindt plaats in de Oranjerie in de Hortus. Hierbij nodigen we u van harte uit deze lezing bij te wonen. Na afloop kunt u gezellig nog wat napraten onder het genot van een drankje.

Er zijn nog enkele plaatsten in Oranjerie. U kunt zich aanmelden door een e-mail te sturen naar g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Graag aangeven of u aanwezig wilt zijn in de Oranjerie, of dat u thuis de livestream wilt volgen.

Aangezien de ruimte in de Oranjerie beperkt is, behandelen wij de aanmeldingen voor de bijeenkomst op volgorde van binnenkomst.

Tekenen voor de wetenschap in de 19e eeuw

Op dinsdagavond 28 juni is het weer zover: een nieuwe Clusiuslezing in de Oranjerie van de Hortus botanicus Leiden, i.s.m. met de Vrienden van de Leidse Hortus

In een kleurrijke lezing geven Norbert Peeters en Esmée Winkel een kijkje in het werk van 19e-eeuwse tekenaars die in dienst werkten van de wetenschap. In 1829 werd het Rijksherbarium opgericht met
Carl Blume als eerste directeur. Hij en zijn opvolgers werden bij benoeming daarnaast ook directeur van de Hortus botanicus, tot dat deze twee instituten later weer twee aparte organisaties vormden. Vanaf het
begin van de oprichting leverden tekenaars een bijdrage aan de wetenschappelijke publicaties, maar in de zoektocht naar deze schilders ontdekten Peeters en Winkel interessante verhalen die ze graag in deze
lezing met u delen.

September 21st: Siebold symposium in Leiden

Save the date! At last, on Wednesday September 21st the Siebold symposium ‘The Japanese Footprint of Siebold in The Netherlands’ will take place in the Academy Building of Leiden University, Rapenburg 73, Leiden

You may register by sending an e-mail to Gerda van Uffelen: g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl. If you would like to lunch, please indicate this in an email and transfer €10 to the account of the Clusiusstichting, NL81ABNA0566434482

By now we have over 120 participants, which means that the Auditorium is full, and that we will have to place your name on the reserve list, and will let you know as soon as a place becomes available.

The Japanese Footprint of Siebold in The Netherlands

9:30                 Registration, Beeldentuin, University Academy Building, Rapenburg 73, Leiden

10:00               Welcome by Mr. Martine Mondt-Schouten, Chair Clusius Foundation

                        Introduction by Moderator Norbert Peeters, MA

10:15               Keynote lecture Prof. dr. Hideaki Ohba (University of Tokyo):

The relevance of Siebold’s Herbarium

11:00              Coffee Break

11:30               Prof. dr. Pieter Baas:

Tokunai’s decorated wood samples: a precious gift to Siebold

12:00               Dr. Kasper van Ommen:

                                   The heritage of Prof. dr. Harm Beukers, Siebold’s importance

12:30              Lunch Break

13:30               Prof. dr. Tinde van Andel and Shantonu Abe Chatterjee MSc

Forgotten vegetables from Siebold’s time: The Seikei Zusetsu agricultural catalogue (1793-1804)

14:00               Prof. dr. ir. Wybe Kuitert:

                                   Context and Praxis: the Siebold Memorial Garden in Leiden

14:30               Dr. Gerda van Uffelen:

                                   Siebold’s living plants in the 21st century

15:00              Tea Break

15:30               Dr. Daan Kok:

                                   Siebold’s favorite painter Keiga: a panorama screen view Nagasaki /Deshima

16:00               Prof. dr. Willem van Gulik

                                   Utamaro’s picture book of insects and flowers, a precious gift to Siebold

16:30               Summing up by Norbert Peeters

16:45               Closing remarks by Martine Mondt-Schouten

17:00 -1800                Drinks

Tinde van Andel houdt Clusiuslezing

Afbeelding tomaat van Georg Oellinger (1553)

Op 17 mei jongstleden heeft Tinde van Andel de eerste Clusiuslezing in samenwerking met de Vrienden van de Hortus gehouden. Ruim 200 belangstellenden hebben zich voor deze online lezing aangemeld en die daadwerkelijk bijgewoond.

John van Ruiten, voorzitter van de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus, heette de belangstellenden welkom. De nieuwe voorzitter van de Clusiusstichting, Martine Mondt, sprak over de missie van de Clusiusstichting en introduceerde Prof. Dr Tinde van Andel. Het gesprek na afloop door John van Ruiten verliep aan de hand van de per chat gestelde vragen uit het publiek. De waardering voor deze aanstekelijke lezing bleek ook uit de vraag naar publicatie op de website van de Clusiusstichting en de website van de Hortus Leiden. Deze vraag is dan ook door Tinde van Andel én de beide Stichtingsbesturen direct positief beantwoord.

De link naar de online lezing https://youtu.be/Kvi4Zaz9jo0,